Osmanlı Devleti’nde dini kurallara göre düzenlenmiş bir hukuk sisteminin olduğunu biliyoruz. Bu tür bir hukuk sistemi, dini kurallarla yönetilen birçok eyalette bulunur. Bu sistemin İslam devletlerinde ortaya çıkışı elbette İslam’ın ilk yıllarında olmuştur. Muhammed ile başlamıştır. Şeriat hukukunda yetkili kişi kadıdır.ve bu sisteme kadı sistemi denir.
İlk günden itibaren baktığımızda İslam devletlerinde kadıların görevleri genel olarak hukuk kurallarını uygulamakla ilgilidir. Yani kadılar bir bakıma günümüzün kadılarıdır. Ancak Osmanlı Devleti kadı sistemini genişletmiş ve bu kişilere aynı zamanda idari görevler de vermiştir. Gelin Osmanlı’da kadıların görevleri nelerdir?Gelin daha yakından inceleyelim ve kadılık tarihi ile ilgili detayları görelim.
Kadılık sistemi nedir, nasıl ortaya çıkmıştır?
kadı sistemi; İslam devletlerindeki genel ihtilafları çözmek, cezalandırmak, Hükümleri yerine getirmesi için kadı isimli yetkili bir kişiye görevlerin verildiği bir sistemdir. Yani kadılar, jenerik işlemleri yürüten günümüz kadılarıdır. Kanuni yetkilere sahip olmakla birlikte, tarihin farklı dönemlerinde mali, idari, dini ve eğitimsel görevleri de olmuştur.
İslam hukukunun bir modülü olan kadılık sistemi, İslam’ın peygamberidir. Hz. Muhammed’in Medine’de kurduğu devletle başlamıştır. ve ilk kadı olarak kabul edilir. Devlet genişledikçe sahabeleri kadı tayin edip onlara hukuki ve idari yetkiler verdi. Dört halife döneminde de kadılık bu haliyle devam etmiştir.
Emevi Devleti’nin ilk halifesi olan Muaviye, adli işlere karışmamış ve bütün hukuk işlerini kadılara devretmiştir. Abbasi halifesi Harun Reşid, Ebu Yusuf’u kadılkudat tayin etti. Endülüsler ve Fatımiler’de de benzer şekilde uygulanan kadılık sistemi, Türklerin İslamiyet’i kabul etmesinden sonra Selçuklular, İlhanlılar, Karakoyunlular ve Akkoyunlular’da da uygulanmıştır.
Osmanlı Devleti’nde kadı sistemi:
Türklerin Müslüman olmasıyla birlikte Türk beylik ve devletlerinde de kadılık sistemi uygulanmaya başlandı. Osmanlı Devleti’nin kurucusu Osman Bey’in kadı tayin ettiği bilinmektedir.Osmanlı kaynaklarında bulunan ilk kadı, Bilecik kadılığına atanan Dursun Fakih’tir.
Osmanlı Devleti’nde kadılar, kaza denilen küçük bölgelere atanırdı. Kadı, atandığı bölgenin hakimi, idarecisi, müdürü ve emniyet müdürü olarak görev yapmıştır. II. Mahmut ve ardından Tanzimat dönemlerinde kadıların yetkileri kaldırılmış ve kadıların sadece adli işlerle ilgilenmelerine izin verilmiştir. 1924 yılında kadılık sistemi tamamen kaldırılmıştır.
Osmanlı’da kadıları kim atar?
Kadılar devlet memuru olarak çalıştıkları için, medresede eğitim görmüş ve hukuk bilgisine sahip kişiler devlet tarafından ortada atanıyordu. Önceleri kazaskerin önerisi ve padişahın kararıyla atanan kadılara,Fatih Sultan Mehmet ile birlikte vezirler tarafından atanmaya başlandı.
Eğitim aldıktan sonra kadı olmak isteyen adaylar, padişahın tayin ettiği dönemde padişah, sonraki dönemde kazasker tarafından imtihana tabi tutuldu. İstanbul’da yaklaşık beş yıllık staj ve bir yıllık asistanlık döneminin ardından hakimler atandı. Ne yazık ki üzerinde çokça durulan ve üzerinde durulan bu liyakat sistemi, Kanuni Sultan Süleyman döneminden sonra bozulmuş ve değerli makamlarda tanınan kişiler kadı olarak atanmıştır.
İki başlık altında inceleyebileceğimiz Osmanlı’da kadıların görevleri nelerdir?
- Kadınların İsimlendirilmiş Görevleri
- Kadınların idari görevleri
Kadının görevleri:
Osmanlı kadı sisteminde kadıların ilk ve en değerli görevi şer’i mahkemelerde yasal bahisleri karara bağlamaktı. Düğün ve nikah yapar,miras dağıtır, yetimleri korur, vasi tayinine ve azline karar verir, vakıf ve vasiyet kararlarının icrasını takip eder, ceza ve cinayet davalarına bakar.
Kadılar kararlarını Hanefi mezhebine göre verirlerdi. Davalar mescitte veya kadının konutunda görüldü. Kadı adındaki görevleri kapsamında Noter işlemleri deve vakıflar kurmak, mirasçıları tayin etmek, senetleri düzenlemek, yetimlerin mallarına bakmak, tapu kayıtlarını düzenlemek, evlenme ve boşanma işlemlerini yürütmek.
Kadınların idari görevleri:
Osmanlı kadılığında kadının idari görevleri, idari ve belediye olmak üzere ikiye ayrılabilir. İdari görevler kapsamında kadılık şehri yönetir, asayişi sağlar,Esnaf ocaklarını denetledi, üretim yerlerini denetledi, pazar yerlerini denetledi, şehir imar sistemini yönetti, cami, vakıf, okul gibi yerlerin idaresini denetledi.
Bu kapsamda belediye işleriyle de ilgilenen kadılar, şehrin temizliğini sağlamakta, pazar yeri sağlamakta, ürünlerin fiyatlarını kontrol eder,Ölçü aletlerini denetledi, imar düzenlemeleri yaptı, karaborsada satışları yasakladı, yerel yasaklar koydu ve yasaklara uymayanları cezalandırdı.
Kadıların ve yardımcılarının görevden alınması:
Kadıların mahallelere atandığını söyledik ama bu mahalleler her zaman küçük yerleşim yerleri olmuyor. Geniş bölgelerde hanımefendinin görevlerini yerine getiren naipler vardı. Ayrıca subaşı, asesbaşı, dizdar, başmimar, imam, müftü ve katip gibi kişiler de görevlerinde ona yardımcı olurlardı. Yani günümüzün bir nevi belediyecilik sistemiydi.
Genelde kadılar, görev süreleri dolana, ayrılana veya vefat edinceye kadar görevlendirildikleri yerde görevlerine devam ederlerdi. Anlaşma ile iki kadı görev yerlerini değiştirebilir.Kötüye kullanım, yolsuzluk veya sakatlık durumlarında kadı istifa edebilir veya görevden alınabilir.
Avrupalı tüccarların Osmanlı İmparatorluğu’na gelmesiyle kadı sistemi zayıflamaya başladı:
Osmanlı Devleti’nin durgunluk döneminde gücünü kaybetmesiyle teşkilat sistemi zayıflamış ve tabii ki ilk etkilenenler kadılar olmuştur. Bu değil Kadı, 19. yüzyılda en büyük darbeyi aldı. Avrupalı tüccarların ülkeye girmesiyle satın aldılar. Şeriat hükümlerine göre yargılanamayan bu tacirler için bir ticaret mahkemesinin kurulmasıyla kadılık sona ermek üzereydi.
Kadılık yüksek gelirli bir meslek değildi ve prestijinin düşmesiyle birlikte medrese eğitimi almış bireylerin bu kuruma ilgisi azaldı. itibarsızlığın ardından Halk, kadınların mahkeme kurmasına gerek görmeden, imamlardan yalan fetvalar almayı tercih etti. Rüşvet ve yolsuzluk haberleri arttıkça hukuk sistemi alt üst oldu.
Zaten II. Mahmut döneminde başlayan ve Tanzimat döneminde de devam eden reformlarla birlikte. kadınların elinde sadece yargı gücü kaldı.Ticaret mahkemelerinin kurulması ve halkın fetvaya olan merakı ile kadılık sadece gösterişçi bir hal almış ve 1924 yılında çıkarılan 1924 sayılı Kanunla kadılık kurumu tamamen kaldırılmıştır.
İslam devletlerinde adları ve idari görevleri olan kadıların tarihinden bahsetmek. Osmanlı’da kadıların görevleri nelerdir? sorusunu cevapladık. Tarihten ders alan, liyakat sistemini uygulamayan tüm toplumların sonu ne yazık ki felaket olacaktır. Bahis ile ilgili düşüncelerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
